مراتب نفسهویت حقیقی انسان، دارای ابعاد و لایه‌های سه گانه (حیوانی، انسانی، الهی) است. که در ذیل به برخی از ان‌ها اشاره می‌نماییم. از آیات قرآن مجید نیز به خوبی استفاده می‌شود که روح و نفس انسانی دارای سه مرحله است: ۱ - نفس امارهنفس اماره یا لایه حیوانی انسان در شهوت، غضب و امیال نفسانی خلاصه می‌شود. [۲]
جوادی آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، ص۸۹.
این میل قلبی و حالت نفسانی را قرآن به نفس اماره، تعبیر می‌نماید و تاکید می‌کند که: «به درستی که نفس، (انسان را) به کارهای زشت و ناروا فرمان می‌دهد». به همین دلیل به آن اماره (امر کننده به بدی‌ها) گفته‌اند. در این مرحله هنوز عقل و ایمان آن قدرت را نیافته که نفس سرکش را مهار زده و آن را رام کنند بلکه در بسیاری از موارد در برابر او تسلیم می‌گردند و نفس سرکش آنها را شکست می‌دهد. در گفتار همسر عزیز مصر (گروهی از مفسرین مراد از این جمله را حضرت یوسف دانسته‌اند اما این نظر مورد پذیرش اکثر مفسرین قرار نگرفته است. ) به این مرحله اشاره شده است آنگاه که گفت: "و ما ابرئ نَفْسِی اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ" من هرگز نفس خود را تبرئه نمی‌کنم، چرا که نفس سرکش همواره به بدی‌ها فرمان می‌دهد" ۲ - نفس لوامه"نفس لوامه"مرتبه‌ای از نفس است که پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت، انسان به این مرتبه ارتقاء می‌یابد. در این مرحله ممکن است بر اثر طغیان غرائز گاه‌گاه مرتکب خلاف‌هایی بشود اما فورا پشیمان می‌گردد و به ملامت و سرزنش خویش می‌پردازد و تصمیم بر جبران گناه می‌گیرد، و دل و جان را با آب توبه می‌شوید. قرآن مجید این مرحله را" نفس لوامه" تعبیر کرده ومی فرماید: " و سوگند به (نفس لوّامه) وجدان بیدار و ملامت‌گر که رستاخیز حقّ است! " ۳ - نفس مطمئنه"نفس مطمئنه" آن مرتبه‌ای است که پس از تصفیه و تهذیب و تربیت کامل، انسان به آن می‌رسد در این مرتبه غرائز سرکش توانایی پیکار با عقل و ایمان در خود نمی‌بینند چرا که عقل و ایمان آن قدر نیرومند شده‌اند که غرائز نفسانی در برابر آن توانایی چندانی ندارند. این مقام انبیاء و اولیا و پیروان راستین آنها است، آنهایی که در مکتب مردان خدا درس ایمان و تقوا آموختند و سال‌ها به تهذیب نفس پرداخته و جهاد اکبر را به مرحله نهایی رسانده‌اند. قرآن از این مرحله به نفس مطمئنه تعبیر کرده می‌فرماید: "ای نفس مطمئن و آرام یافته به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که تو از او خشنودی و او هم از تو خشنود". ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه اسلام کوئیست. |